Tiềm năng phát triển cây Macadamia vùng Tây Nguyên

Th.s Đinh Văn Quang

Viện nghiên cứu Sinh thái và Môi trường rừng

Th.s Đỗ Văn Nhân

Viện Điều tra Quy hoạch rừng

TÓM TẮT

Nghiên cứu này được thực hiện tại 5 tỉnh vùng tây nguyên bằng các phương pháp: (i) Điều tra đánh giá điều kiện tự nhiên nhằm so sánh các yếu tố tự nhiên vùng Tây Nguyên với đặc điểm sinh thái của cây Macadamia, làm cơ sở cho việc xây dựng bản đồ thích nghi và xác định vùng tiềm năng trồng cây Macadamia. (ii) Điều tra điều kiện kinh tế xã hội nhằm đánh giá ảnh hưởng của các hoạt động chủ quan của con người, cơ chế chính sách đến lựa chọn vùng quy hoạch trồng Macadamia.(iii) Chồng xếp bản đồ: Trên cơ sở bản đồ đơn tính (Bản đồ địa hình, bản đồ đất, bản đồ lượng mưa, bản đồ hiện trạng và quy hoạch sản xuất nông lâm nghiệp), chồng xếp đối chiếu để giới hạn diện tích điều tra khảo sát phục vụ quy hoạch phát triển cây Macadamia trong vùng Tây Nguyên. Kết quả chính của nghiên cứu này là: Xác định được vùng tối ưu cho phát triển cây Maccadamia tại Tây Nguyên.

            Từ khóa: Tiềm năng, Maccadamia, Tây Nguyên.

 Abstract

 The study was conducted in 5 provinces of Central Highland region. Method used for research are: i) survey and review natural condition of study area to compare with ecological requirement for Macadamia, that formed the basic to develop suitability map and select potential plantation area for Macadamia; ii) social economic survey for human impact assessment and review impact of policy Macadamia planning; iii) Map overlay: use of individual indicator map (topographic map, soil map, precipitation map, land use and land use planning map) to calculate potential area for Macadamia in Central Highland. The result of this study is: selection of suitable area for Macadamia plantation in Central High land.

 I. ĐẶT VẤN ĐỀ

Cây Macadamia là giống xuất xứ từ Úc đang được trồng tại các vùng có khí hậu ẩm, cận nhiệt đới như Hawai (Mỹ), Thái Lan, Trung Quốc, Nam Phi,...và đã được du nhập vào Việt Nam nói chung và Tây Nguyên nói riêng gần 2 thập kỷ qua. Qua các kết quả nghiên cứu, khảo nghiệm, thử nghiệm gây trồng cây Macadamia tại một số tiểu vùng sinh thái tại các tỉnh vùng Tây Nguyên đã chứng tỏ đây là loài cây  phù hợp với điều kiện sinh thái Vùng, có thể bổ sung vào tập đoàn cây trồng nông lâm nghiệp, đa mục đích; sản phẩm Macadamia đem lại giá trị cao về kinh tế, bên cạnh đó Macadamia là loài sinh trưởng lâu năm nên bền vững về môi trường và xã hội. Kết quả khảo nghiệm cho thấy, cây Macadamia có các ưu điểm: dễ trồng, giá trị kinh tế cao, có khả năng thích nghi tốt với vùng đất Tây Nguyên, dễ đầu tư, phù hợp với khả năng của người nghèo… và có thể trở thành loại cây gắn bó mật thiết với nông dân Tây Nguyên.

Với các lý do kể trên, việc tiến hành nghiên cứu Quy hoạch phát triển cây Macadamia vùng Tây Nguyên là hết sức cần thiết. Kết quả quy hoạch sẽ là cơ sở để ban hành các chính sách và xây dựng các dự án đầu tư phát triển cây Macadamia ở vùng Tây Nguyên một cách bền vững.

II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

2.1.  Vật liệu nghiên cứu

Đối tượng điều tra, khảo sát của nghiên cứu này là cây Macadamia, các dạng lập địa và các yếu tốcấu thành dạng lập đia, điều kiện dân sinh kinh tế- xã hội vùng Tây nguyên. Nội dung nghiên cứu bao gồm: (i) Đặc điểm sinh học của câyMacadamia(ii) thực trạng phát triển của cây Macadamiaở Tây Nguyên. (iii) Tiềm năng phát triển cây Macadamia ở Tây Nguyên.

2.2.  Phương pháp nghiên cứu

2.2.1. Kế thừa tài liệu

- Kế thừa các kết quả nghiên cứu về điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội của  các ngành có liên quan, đặc biệt các chương trình, dự án về nông, lâm nghiệp tại các tỉnh trong vùng.

2.2.2. Điều tra ngoại nghiệp

- Điều tra, đánh giá các mô hình trồng, sinh trưởng, phát triển để xác định khả năng sản xuất sản phẩm sinh học của các giống, phương thức canh tác (thuần loài, xen canh) loài cây Macadamia, so sánh lợi thế giữa cây Maccadamia với các loài cây hiện có trên vùng Tây Nguyên.

            2.2.3. Tính toán nội nghiệp

- Chồng xếp bản đồ:

Trên cơ sở bản đồ đơn tính (Bản đồ địa hình, bản đồ đất, bản đồ lượng mưa, bản đồ hiện trạng và quy hoạch sản xuất nông lâm nghiệp), chồng xếp đối chiếu để giới hạn diện tích điều tra khảo sát phục vụ quy hoạch phát triển cây Macadamia trong vùng Tây Nguyên.

- Phân vùng tiềm năng:

Mô hình hóa quá trình xây dựng bản đồ quy hoạch phát triển cây Macadamia các giai đoạn theo Hình 1.

Trên cơ sở cho điểm các bản đồ đơn nhân tố, đánh giá và cho điểm các nhân tố, chồng xếp các bản đồ đơn nhân tố, nhân tổng điểm. Tổng điểm (giao động từ 0 đến 15.552 điểm) được chia thành 4 cấp tiềm năng, gồm:

+ Không thích hợp: Gồm tất cả điểm 0: là những khu vực ít nhất có 1 nhân tố giới hạn (điểm 0) cho phát triển cây Macadamia;

+ Kém thích hợp: Điểm > 0-1/3 dải điểm cận dưới (>0 - 5.184 điểm): tổng các nhân tố hạn chế khả năng phát triển cây Macadamia, không có nhân tố nào giới hạn.

+ Thích hợp: Điểm 1/3-2/3 khoảng giữa (8.185 - 10.368 điểm): Nhiều nhân tố phù hợp với nhu cầu phát triển cây Macadamia, không có nhân tố nào giới hạn.

+ Rất thích hợp: Điểm 2/3-3/3 dải điểm cận trên (10.369 - 15.552 điểm): Đa số các nhân tố rất phù hợp với phát triển cây Macadamia, không có nhân tố nào giới hạn.

  

                 Hình 1: Sơ đồ quy trình xây dựng bản đồ Quy hoạch phát triển cây Macadamia

Kết quả là xây dựng được bản đồ thích nghi phát triển cây Macadamia (bản đồ tiềm năng). Bản đồ này được xây dựng trên các nhân tố tĩnh (đất đai, địa hình, lượng mưa, nhiệt độ) mà không có hiện trạng sử dụng đất, làm cơ sở việc xây dựng quy hoạch phát triển cây Macadamia.

            Tiến hành chồng xếp hiện trạng đất đai (nhân tố động) lên bản đồ tiềm năng, xác định các trạng thái đất phát triển được cây Macadamia, các đối tượng đất, chủ sử dụng đất, …kết hợp với công tác khoanh vẽ, loại trừ các quy hoạch các loài cây khác, xác định, tham vấn, thống nhất quy hoạch với các địa phương, kết quả là xây dựng được bản đồ quy hoạch phát triển cây Macadamia.

III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN

1. Đặc điểm sinh thái của cây Macadamia

Macadamia là cây trồng có nguồn gốc ở vùng rừng mưa ven biển thuộc miền Nam Queensland và miền Bắc New South Wales ở Úc, giữa vĩ độ 25⁰ đến 33⁰ Nam. Đây là loài cây trồng á nhiệt đới thuộc họ Proteaceae. Hai loài Macadamia là Macadamia integrifolia và Macadamia tetraphylla có nguồn gốc ở Miền Nam Queensland và miến Bắc New South Wales, ở đó chúng được mọc trong rừng mưa gần những dòng sông. Ở chỗ giao nhau của hai loài còn xuất hiện loài thứ ba đó là cây lai tự nhiên của chúng.

Cây Macadamia chúng ra hoa từ tháng 2 – 4, nuôi quả từ tháng 4 đến giữa tháng 7, quả chín từ giữa tháng 7 đến giữa tháng 9, phân hóa chồi hoa từ tháng 10 đến tháng 11 và ủ chồi hoa từ tháng 12 đến tháng 1 năm sau.

Cây Macadamia trồng từ hạt sẽ cho trái sau 7 đến 8 năm, trong điều kiện chăm sóc tốt cây trồng từ hạt sẽ ra trái sau 5 năm, tuy nhiên phần lớn ngày nay cây Macadamia được trồng từ cây ghép. Cây ghép sẽ ra trái sau -3 năm.

Cây Macadamia có một số đặc điểm sinh thái được tổng hợp trong bảng sau:

Bảng 1: Tóm tắt một số đặc điểm sinh thái của cây Macadamia:

TT	Chỉ tiêu sinh thái	Biên độ thích hợp
1	Đất đai	Nhiều loại đất khác nhau, ưa pH hơi chua và trung tính (pH 5,5 -6,5). Thích hợp nhất với đất bazan, đất sét, mùn pha cát,...đất không được ngập úng, thoát nước tốt.
2	Độ dày tầng đất	Thích hợp với đất dày, sâu ẩm.
3	Độ dốc	Độ dốc phù hợp khá rộng, tốt nhất < 250.
4	Đai cao	Đai độ cao rộng, thích hợp ở độ cao < 1.000m.
5	Lượng mưa	700 - 3.000 mm, tối ưu 1.500 - 2.500 mm/năm
6	Nhiệt độ	Từ 12 đến 320C. Tối ưu cho thời gian phân hóa chồi hoa là 150C đến 180C, trên hoặc dưới khoảng này cho ít hoặc không cho hoa.

2. Thực trạng sản xuất và phát triển cây Macadamia

2.1. Diện tích, quy mô Macadamia đã phát triển của Vùng

Loài cây Macadamia mới được đưa vào thử nghiệm khoảng 20 năm và trồng với quy mô nhỏ khoảng 10 năm trở lại đây. Hiện tại, tại các tỉnh Tây Nguyên, ngoài một số diện tích được nghiên cứu khảo nghiệm do nhà nước đầu tư, người dân đã trồng với quy mô nhỏ, chủ yếu là xen canh với các loài cây công nghiệp như cà phê, điều, ca cao, tiêu và một số cây ăn quả.

Hiện tại đã ghi nhận được khối lượng diện tích (chưa đầy đủ) đã trồng cây Macadamia ở 5 tỉnh vùng Tây Nguyên đến tháng 9/2013 là: (1) Kon Tum: 50 ha; (2) Gia Lai: 80 ha; (3) Đắk Lắk: 500 ha; (4) Đắk Nông: 600 ha và (5) Lâm Đồng: 400 ha.

2.2. Kết quả điều tra, phân tích hộ gia đình

Kết quả tổng hợp điều tra hộ: Tổng số hộ điều tra là 53 hộ, vì các địa phương khác nhau có mức độ trồng khác nhau nên số hộ điều tra của từng tỉnh có khác nhau, trong đó các tỉnh phía Nam Tây Nguyên người dân đã trồng Macadamia nhiều, phía Bắc Tây Nguyên ít hơn, như tỉnh Kon Tum mới chỉ xác nhận được 03 hộ, công ty trồng đến thời điểm điều tra (tháng 12/2012).

Chi phí kiến thiết vườn cây bình quân khoảng 30 triệu (không kể chi phí đất), chi phí lớn tập trung vào việc mua cây giống (chiếm đến 50% tổng chi phí), tiếp đến là phân bón. Do mới trồng với quy mô nhỏ, mục đích là thử nghiệm, thăm dò nên công lao động chủ yếu là của gia đình.

Do chủ yếu là diện tích mới trong những năm gần đây (tập trung chủ yếu là năm 2009 đến 2012) nên cây chưa có quả. Tuy nhiên, một vài diện tích được trồng các năm trước (năm 2004-2008) đã có sản phẩm, khi có sản phẩm, người dân thường đem gieo ươm, ghép cây hoặc bán cho các cơ sở thu mua sản xuất giống của vùng với giá khá cao (năm 2012 bán giá bình quân 200-250 ngàn đồng/kg quả khô, năm 2013, giá 150 ngàn đồng/kg quả khô). Với những dòng giống rõ ràng, cây cho quả to, đồng đều thì sẽ bán được giá cao hơn, người mua tin tưởng. Nếu giống không rõ ràng thì thường giá thấp hơn.

Cây Macadamia sau khi trồng 4 năm bắt đầu cho thu hoạch quả, với năng suất bình quân khoảng 2 tạ/ha/năm. Đến năm thứ 8 năng suất bình quân đạt 25 tạ/ha/năm

2.3. So sánh lợi thế cạnh tranh với các loài cây công nghiệp hiện có tại Vùng

Kết quả so sánh cho thấy so với các loài cây khác trên các địa điểm trồng Macadamia phù hợp thì lợi ích tổng hợp mà cây Macadamia đem lại là hơn hẳn. Nếu hạn chế được các điểm yếu bằng việc tăng cường phổ biến, tập huấn kỹ thuật trồng, làm tốt công tác thị trường thì đây là loài cây cho thu nhập cao, dễ trồng, ít đầu tư nhân lực, không trùng với các mùa vụ thu hoạch cây công nghiệp khác trong Vùng, có thể thực hiện xen canh với các loài cây ngắn và dài ngày khác. Bên cạnh đó, đây là loài cây có giá trị môi trường cao, góp phần tăng độ che phủ rừng, tham gia vào hạn chế việc hạ thấp mực nước ngầm, giảm suy thoái đất, nước, duy trì lượng nước cho các hồ đập, tăng lượng thu giữ, tích trữ các bon, góp phần làm giảm suy thoái biến đổi khí hậu.  

3. Tiềm năng phát triển cây Macadamia ở Tây Nguyên

3.1. Các nhân tố làm cơ sở cho việc phân vùng tiềm năng

Bảng 2: Các nhân tố và cho điểm phân chia lựa chọn vùng tiềm năng phát triển cây Macadamia ở Tây Nguyên

TT	Nhân tố	Phân cấp nhân tố	Mô tả	Ký hiệu	Điểm số cơ sở	Hệ số	Tổng điểm
1	Loại đất	FHk, Fk, Fp, D	Cơ giới trung bình	Đ1	4	1	4
		FHs, Fs, Ft, Fu, P	Cơ giới nặng	Đ2	3	1	3
		Fha, Fa, Xa, Fh	Cơ giới nhẹ	Đ3	2	1	2
		R, E, các loại nhỏ khác	Rất nặng – Rất nhẹ	Đ4	1	0	0
2	Độ dày tầng đất	>100 cm	Dày	D1	4	1,5	6
		50-100cm	Trung bình	D2	3	1	3
		30-50 cm	Mỏng	D3	2	1	2
		<30 cm	Rất mỏng	D4	1	0	0
3	Độ dốc	<150	Bằng phẳng	G1	4	1,5	6
		16-250	Dốc nhẹ	G2	3	1	3
		26-350	Dốc trung bình	G3	2	1	2
		>350	Dốc mạnh	G4	1	0	0
4	Độ cao tuyệt đối	700 – 1.000 m	Trung bình	H2	3	1,5	4,5
		<700 m	Thấp	H1	2	1	2
		1.000-1500 m	Cao	H3	2	1	2
		>1.500 m	Rất cao	H4	1	0	0
5	Lượng mưa	>2.000 mm	Tốt	R1	4	1	4
		1.500 – 2.000 mm	Trung bình	R2	3	1	3
		1.000-1.500 mm	Thấp	R3	2	1	2
		<1.000 mm	Rất thấp	R4	1	0,5	0,5
6	Nhiệt độ các tháng phân hóa mầm hoa (tháng 10-11)	15-180C	Tốt	T1	3	2	6
		13- 15 hoặc >18-200C	Trung bình	T2	2	1,5	3
		<13 hoặc > 200C	Kém	T3	1	0	0

3.2. Kết quả phân vùng tiềm năng phát triển cây Macadamia

Kết quả phân cấp theo phương pháp mô tả tại Mục 3.2 như sau:

Trong tổng DTTN Vùng là 5.464.106 ha, diện tích các cấp thích nghi như sau:

- Cấp Không thích hợp (KhTH): 1.306.206,9 ha, chiếm 23,9%.

- Cấp Kém thích hợp (KTH): 3.067.216,8 ha, chiếm 56,1 %.

- Cấp thích hợp (TH): 752.163,4 ha, chiếm 13,8 %.

- Cấp Rất thích hợp (RTH):  338.518,9 ha, chiếm 6,2 %.

Như vậy đa số diện tích vùng Tây Nguyên là ở cấp KTH với 56,1% tổng DTTN, cấp KhTH cũng chiếm tỷ trọng đáng kể với 23,9%. Hai cấp TH và RTH chiếm tỷ trong thấp (tương ứng là 13,8 và 6,2%), tổng số là 20,0% DTTN.

 KẾT LUẬN

Nghiên cứu đã tiến hành điều tra 53 mô hình trồng cây Macadamia trên 5 tỉnh Tây nguyên. Đã xác định được sơ đồ đặc điểm sinh vật học của cây Macadamia ở Tây nguyên. Nghiên cứu cũng đã khái quát được thực trạng phát triền cây Macadamia ở Tây nguyên tuy diện tích còn khiêm tốn so với tiềm năng( khoảng 1.600 ha), nhưng bước đầu đã cho thấy hiệu qủa và lợi thế so sánh với một số cây công nghiệp trên địa bàn. Bằng phương pháp cho điểm các bản đồ nhân tố, chồng xếp các bản đồ nhân tố đã xác định được vùng thích hợp (TH) và rất thích hợp (RTH) cho trồng cây Macadamia ở Tây nguyên.

KHUYẾN NGHỊ

  Lựa chọn phương án quy hoạch phát triển:  Khi xem xét lựa chọn quy mô phát triển, sau khi phân cấp tiềm năng (ở 2 cấp RTH và TH) phải lựa chọn vùng phát triển mang tính khả thi. Macadamia là loài cây mới phù hợp với nhiều địa phương vùng Tây Nguyên, tuy dễ sống nhưng nếu để kinh doanh có hiệu quả thì vấn đề kỹ thuật gây trồng, chăm sóc là một trong những khó khăn, cần có thời gian dài, công sức lớn. Khi thực hiện cũng sẽ gặp nhiều trở ngại về vốn, nguồn giống, lao động và tổ chức thực hiện. Vì vậy, lựa chọn Phương án phát triển khoảng 200.000 ha cây Macadamia từ nay đến 2025 sẽ đảm bảo tính khả thi cao hơn.